İş Hukukunda Çalışma Süreleri

Çalışma süreleri 4857 sayılı İş Kanunu 63 ve devamındaki maddelerde düzenlenmiştir. 4857 sayılı İş Kanunu’nda çalışma süresinin tanımı yapılmamışsa da İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 3 üncü maddesinde;

“Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir. İş Kanunu’nun 66. maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de çalışma süresinden sayılır.”

denilmiştir.

İşçinin işinde fiilen çalışarak geçirdiği sürelerin çalışma süresinden sayılacağı hususunda bir tereddüt bulunmamaktadır. Çalışma Süreleri Yönetmeliği hükümleri, fiili çalışma dışında Kanun tarafından öngörülen belli hallerin de çalışma süresinden sayılacağını belirtmiştir. Yani çalışma süresi hakkında mevzuatımız ikili bir ayrım yapmış, çalışma süresinin bir kısmını fiili çalışma süresi olarak; bir kısmını ise farazi çalışma süresi olarak kabul etmiştir.

İşçinin fiilen çalışarak geçirdiği süre fiili çalışma süresi olarak adlandırılırken, işçinin fiilen çalışarak geçirmediği Kanunda sınırlı olarak sayılmış bulunan ve çalışılmadığı halde çalışılmış gibi sayılan süreler ise farazi çalışma süreleridir.

Farazi Çalışma Süreleri

4857 sayılı İş Kanunu’nun 66 ncı maddesinin 1 inci fıkrasında, “Aşağıdaki süreler işçinin günlük çalışma sürelerinden sayılır.” denilerek çalışma süresinden sayılan haller ifade edilmiştir. Ayrıca İş Kanunu 66 ncı maddesi dışında mevzuatımızda da çalışma süresinden sayılan hallerin neler olduğu düzenlenmiştir.

İş Kanunu 66 ncı maddesinde sayılan hususlar sınırlı olarak sayılmıştır. Kanun lafzı “aşağıdaki süreler” diyerek madde metninde sayılanlar haricinde örnekleme yoluyla yeni durumların farazi çalışma süresinden sayılmaması gerektiğine işaret etmiştir. Ancak iş sözleşmesinin taraflarının anlaşmaları durumunda işçinin lehine olarak maddede sayılmayan belirli sürelerin de iş süresinden sayılacağının kararlaştırılması mümkündür.

1. Yeraltında ve Sualtında Çalışılacak İşlerde İşçinin Yeraltına ve Sualtına İnme Çıkma Süresi

İş Kanunu md. 66/1-a bendine göre, “madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler” çalışma süresinden sayılacaktır.

Yukarıda yer alan düzenlemeye göre işçilerin maden, taşocağı gibi yeraltında veya sualtında çalıştığı durumlarda işçinin buralara inmesi, buralardan çıkması için geçen sürenin tamamı çalışma süresinden sayılacaktır.

Adı geçen bentte örnek olarak gösterilen madenler ve taş ocakları dışında aynı nitelikteki metro, tünel, kanalizasyon, kablo döşemesi veya liman, dalgakıran yapımında yeraltında ve sualtında çalışılan süreler hakkında anılan hüküm uygulanacaktır.

2. Çalışmak Üzere Gönderme Halinde Yolda Geçen Süreler

İş Kanunu md. 66/1-b bendine göre, “işçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler” çalışma süresinden sayılacaktır.

Bu düzenlemede farazi çalışma süresinden sayılacak husus, işverence işçinin günlük iş süresi içinde çalıştırılmak üzere başka bir yere gönderildiğinde çalışmaksızın yolda geçen sürelerdir. Örneğin, bir inşaat işçisi iş yerinde çalışırken işveren tarafından diğer bir şantiyeye gönderilirse burada yolda geçen sürede işçi çalışmış sayılacaktır.

3. İşçinin İş İçin Hazır Beklediği Süre

İş Kanunu md. 66/1-c bendine göre, “işçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler” çalışma süresinden sayılacaktır.

Bazı işlerde işin mahiyeti gereği işçinin beklemesi gerekebilir. Bu durumlarda işçinin iş için hazır beklediği süre çalışma süresinden sayılacaktır. Örneğin, garsonun veya tezgahtarın müşterinin gelmesini beklemesi, şoförün kamyonun yüklenmesini beklemesi, acil sağlık hizmetlerinde çalışan sağlık işçilerinin, yangın söndürme görevinde çalışan işçilerin ve benzer nitelikteki diğer işlerde çalışan işçilerin çıkacak işi veya fiilen çalışmayı beklediği hallerde hazır halde beklenen süre çalışma süresinden sayılacaktır.

4. İşçinin İşverenin Talimatıyla İşyeri Dışında Asıl İşini Yapmaksızın Çalıştırılması Halinde Geçen Süreler

İş Kanunu md. 66/1-d bendine göre, “işçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler” çalışma süresinden sayılacaktır.

Düzenlemeye göre, işçinin işverenin talimatı üzerine bir yere gönderilmesi, işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul ettirilmesi durumunda işçi asıl işi dışında bir işle uğraşmasına rağmen bu hallerde geçen süreler çalışma süresinden sayılacaktır. Örneğin, işçi işveren talimatıyla markete bir ürün almaya yahut işverenin evine bir eşya almaya gönderilmesi durumunda burada geçen süreler de çalışma süresinden sayılacaktır.

5. Çocuk Emziren Kadın İşçinin Emzirme Süresi

İş Kanunu md. 66/1-e bendine göre, “çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler” çalışma süresinden sayılacaktır. İş Kanunu 74 üncü maddesinin son fıkrasında bu husus tekrar edilmiştir.

Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik’in 10 uncu maddesinde de, İş Kanunu 74 üncü maddesine atıf yapılarak, kadın işçiye çocuğu 1 yaşına girinceye kadar günde 1,5 saat olacak şekilde her gün emzirme izni verilmesi gerektiği tekrar edilmiştir. Bu durumda çocuk emziren kadının emzirme süresi çalışma süresinden sayılacaktır.

6. İşçinin Yerleşim Yerinden Uzak İşyerine Diğer İşçilerle Birlikte Götürülme Süresi

İş Kanunu md. 66/1-f bendine göre, “demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler” çalışma süresinden sayılacaktır.

Düzenlemeye göre, işçilerin yolda geçirdiği sürelerin çalışma süresinden sayılabilmesi için ilk koşul, işin uzak bir yerde olması iken, ikinci koşul işçilerin toplu ve düzenli şekilde götürülüp getirilmesidir. Üçüncü ve son koşul ise, yolda geçirilen sürenin çalışma süresinden sayılabilmesi için sabit bir iş yeri olmayan, devamlı yer değiştiren işlerin yapılması gerekmektedir. Nitekim düzenlemede örnek verilirken “demiryolları, karayolları ve köprülerin…” denilmiştir. Demiryolu, karayolu ve köprü işleri mahiyeti gereği sabit bir yeri olmayan, farklı yerlerde çalışmayı gerektiren işlerdendir. İşte bu durumlarda işçilerin birlikte götürülme süreleri çalışma süresinden sayılacaktır.

7. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinde Geçen Süreler

Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’in 8 inci maddesine göre, “eğitimlerde geçen süreler” çalışma süresinden sayılacaktır. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili verilen eğitimlerde geçen süreler adı geçen Yönetmelik gereği çalışma süresinden sayılacaktır.

8. Çocuk ve Genç İşçilere İlişkin Bazı Özel Hallerde Geçen Sürelerin Çalışma Süresinden Sayılacağı Hususu

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’in 7 nci maddesine göre, “4857 sayılı İş Kanununun 66 ncı maddesine göre çalışma süresinden sayılan hallerin yanısıra; a) İşverenin vermesi gereken eğitimlerde geçen süreler, b) İşverenin işyeri dışında gönderdiği kurslar ve toplantılarda geçen süreler ile yetkili kurum ve kuruluşlar tarafından düzenlenen mesleki eğitim programlarında geçen süreler, c) Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlar tarafından çalışan çocuk ve gençler ile ilgili olarak düzenlenen konferans, kongre, komisyon ve benzeri toplantılara temsilci olarak katılmaları nedeniyle işlerine devam edemedikleri süreler”

çalışma süresinden sayılır.

Yönetmelik kapsamındaki çocuk ve genç işçilerin, belli şartları haiz eğitimlerde, mesleki eğitim programlarında ve temsilci sıfatıyla konferans, kongre, komisyon ve benzeri toplantılarda geçirdiği süreler çalışma süresinden sayılacaktır.

9. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulunun Toplantısında Geçen Süreler

İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik md. 9/1-ç bendine göre, “kurulun toplantılarında geçecek süreler” günlük çalışma süresinden sayılacaktır. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalarda bulunmak üzere kurullarda geçen süreler çalışma süresinden sayılacaktır.

Çalışma Süresinden Sayılmayan Haller

1. Sosyal Yardım Amacıyla İş Yerine Götürülme Getirilme Süreleri

İş Kanunu 66 ncı maddesinin son fıkrasına göre, “işin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre” çalışma süresinden sayılmaz.

Düzenlemeyle uygulamada sıkça karşılaştığımız işverenin işçilerine sosyal yardım amacıyla servis imkanı sağlaması halinde bu servislerde iş yerine getirilip götürülme sırasında geçen süreler çalışma süresinden sayılmayacaktır.

2. Ara Dinlenme Süreleri

İşçilere günlük çalışma sürelerinin içinde, zorunlu ihtiyaçlarını gidermeleri amacıyla verilen dinlenme süresine ara dinlenmesi denir. Ara dinlenmesi, İş Kanunu 68 inci maddesinde ve Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 3 üncü maddesinde düzenlenmiştir.

İş Kanunu 68 inci maddesindeki düzenlemeye göre, işçilerin günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanına denk gelmek ve o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre de ayarlanmak suretiyle işçilere ara dinlenmesinin sağlanması gerekir. Yine Çalıma Süreleri Yönetmeliği’nde, ara dinlenme sürelerinin belirlenmesinde “iklim, mevsim, yöredeki gelenekler ve işin niteliği”nin göz önünde tutulması ve “yirmi dört saat içinde kesintisiz on iki saat dinlenme” süresinin dikkate alınması gerektiği ifade edilmiştir.

İş Kanunu 68 inci maddesine ve Yargıtay uygulamasına göre;

• 4 saat veya daha kısa süreli işlerde 15 dakika;

• 4 saatten fazla ve 7,5 saate kadar (7,5 saat dahil) süreli işlerde yarım saat;

• 7,5 saatten fazla süreli işlerde 1 saat;

• 11 saatten fazla süreli işlerde 1,5 saat ara dinlenmesi verilmelidir.

Kanunda 7,5 saati aşan çalışmalar bakımından 1 saat ara dinlenmesi verileceği ifade edilmişse de uygulamada günde çok uzun saatlerle çalışma yapan işçiler bulunmaktadır. Bu sebeple Yargıtay 9. HD. 2014/12441 E., 2014/15844 K. ve 15.05.2014 T. kararında,

“İşçinin günlük iş süresi içinde kesintisiz olarak hiç ara vermeden çalışması beklenemez. Gün içinde işçinin yemek, çay, sigara gibi ihtiyaçlar sebebiyle ya da dinlenmek için belli bir zamana ihtiyacı vardır. Ara dinlenme 4857 sayılı İş Kanununun 68 inci maddesinde düzenlenmiştir. Anılan hükümde ara dinlenme süresi, günlük çalışma süresine göre kademeli bir şekilde belirlenmiştir. Buna göre dört saat veya daha kısa süreli günlük çalışmalarda ara dinlenmesi en az onbeş dakika, dört saatten fazla ve yedibuçuk saatten az çalışmalar için en az yarım saat ve günlük yedibuçuk saati aşan çalışmalar bakımından ise en az bir saat ara dinlenmesi verilmelidir. Uygulamada yedibuçuk saatlik çalışma süresinin çok fazla aşıldığı günlük çalışma sürelerine de rastlanılmaktadır. İş Kanununun 63 üncü maddesi hükmüne göre, günlük çalışma süresi onbir saati aşamayacağından, 68 inci maddenin belirlediği yedibuçuk saati aşan çalışmalar yönünden en az bir saatlik ara dinlenmesi süresinin, günlük en çok onbir saate kadar olan çalışmalarla ilgili olduğu kabul edilmelidir. Başka bir anlatımla günde onbir saate kadar olan (onbir saat dahil) çalışmalar için ara dinlenmesi en az bir saat, onbir saatten fazla çalışmalarda ise en az birbuçuk saat olarak verilmelidir.”

diyerek 11 saati aşan çalışmalar bakımından ara dinlenme süresinin 1,5 saat olarak verilmesi gerektiğini ifade etmiştir.

İş Kanunu 68 inci maddesinin son fıkrasında ise açıkça

“Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz.”

denilmiştir. Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 3 üncü maddesinde de aynı şekilde “aynı Kanunun 68 inci maddesi uyarınca verilen ara dinlenmeleri”nin çalışma süresinden sayılmayacağı ifade edilmiştir. O halde işçilere ara dinlenmesinin sağlanması gerekmekle birlikte ara dinlenmesinde geçen süreler çalışma süresinden sayılmayacaktır.

İşçilerin yemek, çay ve ihtiyaç molalarında geçirdikleri süreler ara dinlenme sürelerine örnek olup bu dinlenme sırasında geçen sürelerin çalışma süresinden sayılmayacağı söylenebilecektir.

3. İş İçin Hazırlanma ve İş Yerini Terk Etme Süreleri

İşçinin iş yerine girdiği anda işine başlaması veya işini bitirdikten sonra bir çırpıda iş yerini terk etmesi mümkün olmayabilir. Bu durumda işçi işe hazırlanmak ve işini bitirdiğinde iş yerinden ayrılmak için belli bir süreyi daha iş yerinde geçirebilecektir.

Örnek vermek gerekirse; işçinin işe başlamak için giyinmesi, işten çıktıktan sonra giydiği kıyafetleri çıkarması, duş alması, iş yeri kampüsünde iş yerine varana kadar yol yürümesi, servis aracının içinde servisin kalkmasının beklenmesi, iş çıkışında iş yerinin de içinde bulunduğu mekanda yemek yemesi gibi durumlarda geçen süreler iş için hazırlanma ve iş yerini terk etme süreleri olup bu süreler çalışma süresinden sayılmaz.

4. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimleri Dışındaki Eğitimlerde Geçen Süreler

İş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinde geçen sürelerin çalışma süresinden sayılacağı yukarıda ifade edilmiştir. Bunun dışında işçinin iş yeri ile ilgili bilgilendirilmesi, iş yerinin tanıtımı, iş ile ilgili kurslar, seminerler, programlar düzenlenmesi durumunda buralarda geçen süreler çalışma süresinden sayılmaz.

Yargıtay 9. HD. 2007/1129 E., 2007/39176 K. ve 26.12.2007 T. kararında,

“Davacı, kursta geçen sürelerin fazla çalışma olarak kabul edilmesini ve bu süreye ait ücretlerin fazla çalışma ücreti olarak hesaplanıp ödenmesini talep etmiş, mahkemece davacının bu isteği hüküm altına alınmıştır. Kursta geçen sürede üretime yönelik bir çalışma yapılmamış, kursta alınan bilgilerden davacının mesleki yeteneği gelişmiş ve işçi lehine sonuçlar elde edilmiştir. Bu nedenlerle kursta geçen sürelerin fazla çalışma olarak değerlendirilip işçi lehine fazla mesai ücreti olarak hükmedilmemelidir.”

şeklinde değerlendirme yaparak kursta geçen sürelerin fazla mesai hesabında dikkate alınmaması gerektiğini ifade etmiştir.

Sık Sorulan Sorular

Çalışma süresi nedir? İşçinin çalışmadığı bazı durumlarda çalışmış gibi sayılması mümkün müdür?

İş Hukukunda işçi ve işveren bakımından en önemli hususlardan biri de çalışma süresidir. Çalışma süresi bütüncül bir kavramdır. En başta işçinin işinde fiilen çalıştığı süre çalışma süresidir. Bunun dışında Kanun gereği bazı hallerde işçi işinde fiili olarak çalışmasa da çalışmış sayılması mümkündür. Örneğin, işveren, işçisini markete gönderdiği, yeraltı işlerinde yer altına inildiği, bebek sahibi kadının çocuğunu emzirdiği ve bazı diğer durumlarda geçen sürelerde işçi işverene ait işte çalışmasa bile çalışmış sayılacaktır.

İşçi, iş yerinde yemek molası yaparken mola süresi çalışma süresinden sayılır mı?

İşçilere günlük çalışma sürelerinin içinde, zorunlu ihtiyaçlarını gidermeleri amacıyla verilen dinlenme süresine ara dinlenmesi denir. Yemek, çay, ihtiyaç gibi molalarda geçen süreler İş Kanunu 68 inci maddesi gereği çalışma süresinden sayılmaz. Örneğin işçinin günlük çalışma süresi 9 saat ise, işçi iş yerine saat 8.00’da gelmişse normalde saat 17.00’da işten çıkması gerekir. Ancak işçi 1,5 saat de gün içinde mola vermişse bu sürede çalışmış sayılmayacağından bu sürenin de eklenerek 18.30’da işi bitecektir.

İşveren tarafından verilen eğitimlerde geçen sürelerde işçi çalışmış sayılır mı?

Bu durumda ikili bir ayrım yapılması gerekir. İşveren tarafından iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitimlerde işçinin eğitimde geçirdiği süreler çalışma süresinden sayılacaktır. Yani işçi eğitim alırken çalışıyor kabul edilecektir. Ancak iş sağlığı ve güvenliği eğitimi dışında işçinin iş yeri ile ilgili bilgilendirilmesi, iş yerinin tanıtımı, iş ile ilgili kurslar, seminerler, programlar düzenlenmesi durumunda buralarda geçen süreler çalışma süresinden sayılmayacaktır.

İşveren tarafından servis sağlanması durumunda işçinin serviste geçirdiği süreler çalışma süresinden sayılır mı?

Uygulamada özellikle büyükşehirlerde işverenler işçilere servis hizmeti sağlamaktadır. Bir servis tarafından işçiler belli noktalardan alınarak iş yerine götürülmektedir. Bu durumlarda serviste geçen süre çalışma süresinden sayılmayacaktır. İşçinin mesai saati 8.00’da başlıyorsa ve işe gitmek için 7.30’da servise biniyorsa, aradaki yarım saatte işçi çalışmış sayılmayacak, işçinin çalışma süresi 8.00’dan itibaren başlayacaktır.